DE FIENALE: BIJ HET OVERLIJDEN VAN MIJN MOEDER

Op 10 april jongstleden stierf mijn moeder Fien Gitsels-Leeman op 87-jarige leeftijd. Deze 50^e aflevering van de TV-Gits wil ik graag aan haar wijden middels een verkorte versie van de speech die ik tijdens haar uitvaart heb gehouden.

Als ik mijn moeder nu zou kunnen bellen, zou ik haar zeggen: “Mam, ik heb je sterfdatum even gegoogeld en het is een waardige datum voor tragische gebeurtenissen. Op 10 april 1912 bijvoorbeeld verliet de Titanic de haven van Southampton, het noodlot tegemoet. Op 10 april 1970 gingen The Beatles uit elkaar. Op 10 april 2010 was die vliegramp waarbij de president van Polen en zijn vrouw omkwamen. En op 10 april 2013 stierf, net als jij op 87-jarige leeftijd, Nobelprijswinnaar professor Robert Edwards, de geestelijk vader van de eerste reageerbuisbaby. Die man had trouwens ook vijf kinderen, net als jij.”
Ze had gesmuld van dit verhaal. Ook omdat er presidenten en professoren in voorkomen. Ze had een heilig ontzag voor hoogwaardigheidsbekleders en beroemdheden. Dat mijn zus Margot en ik in ons werk omgaan met bekende Nederlanders vervulde haar met trots. Ze liet geen gelegenheid voorbij gaan om mensen die bij haar over de vloer kwamen de video’s te laten zien van onze tv-optredens en/of –programma’s. Haar eigen moment of fame was helaas ver vóór de videorecorder: in 1967 zagen vijf miljoen kijkers hoe zij verscheen in de tv-show Het Gulden Schot, gepresenteerd door Lou van Burg, de Henny Huisman van de jaren ’60. Fien Gitsels uit Amstelveen won een stuk land in de Loonse en Drunense Duinen. 1000 vierkante meter Brabantse grond. Wat een beetje jammer was, was dat het tjokvol dennenbomen stond en het verboden was om er ook maar ééntje om te zagen. Eens in de zoveel tijd reden we er op een zonnige zondag heen om te kijken naar ma’s grootgrondbezit, er een beetje doorheen te paraderen, pannenkoeken te eten en dan maar weer naar huis. Wat moest je ermee?

HELS KABAAL
Bovendien, zondagen in de jaren '60 en '70 waren er niet voor om te ravotten in een Brabants bos. Die waren voor nette kleding, kerkgang en familiebezoek. Alle drie zijn dat symbolen voor hoe ze in het leven stond. De nette kleding die ik elke zondag verplicht aan moest en waar ik letterlijk en figuurlijk jeuk van kreeg, staan voor het grote belang van hoe de buitenwereld naar je kijkt. Zelf deed ze de hele week geen stap buiten de deur zonder er tot in de puntjes verzorgd uit te zien.
Haar geloof heeft ze ons nooit opgedrongen. Dat was typerend voor haar manier van opvoeden, bewust of onbewust: ze gaf luid en duidelijk te kennen hoe zij vond dat de dingen hoorden te zijn, hoe je je moest gedragen en welke keuzes je zou moeten maken, maar als je het tegenovergestelde deed, was dat ook prima. Hoe sterk het adagium ‘wat moet de buurt daar wel niet van denken?’ ook voor haar gold, ze stelde zonder aarzelen haar eigen huis beschikbaar als repetitieruimte voor mijn bandjes. Waardoor de hele buurt verplicht moest meegenieten van ons helse kabaal. Het kon haar niets schelen, creativiteit moest de ruimte krijgen.
En toen ik besloot halverwege met mijn universitaire studie Engels te kappen om bij - Godbetert - Drukwerk te gaan spelen, stond ze daar net als mijn vader volkomen achter. Ook al stond Drukwerk voor alles wat zij hoorde te verachten: plat Amsterdams, grof taalgebruik, rebellie tegen gezag en koningshuis en simpele drie akkoorden-herrie. Maar zij gaf het een oprechte kans en drie jaar later zat ze te stralen van trots toen we een theatertour met liedjes van de door haar bewonderde Wim Sonneveld deden, met een decor ontworpen en gemaakt door mijn vader.

GROOTSTE ANGST

Trots en angst waren de yin en yang in het leven van Fien Gitsels. Ze was trots op haar man, op haar kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen, op haar huis, op haar tuin, op haar Hoofdstadkoor (waar ze meer dan 40 jaar lid van was!), op haar smaak, op haar ideeën in cadeaus, die soms de spijker op zijn kop en soms de plank totaal mis sloegen, maar altijd origineel waren. Haar misschien wel mooiste cadeau aan mij was dat toen ik op mijn 14^e als enig kind thuis overbleef, ze een fantastische hond voor me kocht. Jarenlang waren we onafscheidelijk, als een soort Kuifje en Bobbie.
Ze had veel om trots op te zijn. Maar ze was ook bang, bang om alles te verliezen. Angst om haar man kwijt te raken vertaalde zich in jaloezie en driftbuien, angst voor het stilvallen van gesprekken bezwoer ze door continu rond te draven met eten en drinken, en door iedereen te overladen met foto’s, knipsels en video’s, angst om te falen vertaalde zich in een onwaarschijnlijke werkethos. Van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat was ze bezig met het huishouden, ze kookte, waste en poetste maar door, en rond haar 50^e ging ze zelfs voor het eerst in dertig jaar weer buiten de deur werken, als medisch dictafoniste; regelmatig zat ze thuis nog tot 10 uur ’s avonds door te tikken. Altijd, echt al-tijd bezig. Ik heb het niet van een vreemde, zeg maar…
Maar de grootste angst voor een moeder is natuurlijk een kind verliezen. Het is haar 11 jaar geleden overkomen en ze heeft het op bewonderenswaardige wijze ondergaan en verwerkt.

DEMENTIE
De mooie kant van haar dementie was dat alle angsten verdwenen. Ze heeft haar leven lang mensen nooit aangekeken tijdens gesprekken; de laatste jaren keek ze je doordringend recht in de ogen. Hoe ze er uit zag boeide haar niet meer, en ze lachte veel. Ze straalde meer rust uit dan ooit tevoren. Ze veranderde in haar eigen tegenpool, maar gelukkig ze bleef ons tot op het laatst herkennen en van ons genieten, dat veranderde nooit.
Mijn broer, zussen en ik gaan met z’n vieren verder, natuurlijk met onze partners en alle klein- en achterkleinkinderen. Ons middelpunt is er niet meer, maar haar nagedachtenis zullen we tot in lengte der dagen middels onze onderlinge band blijven eren. Zoals zijzelf deed middels haar trouwe zondagse familiebezoeken. Van de generatie van mijn moeder is niemand meer over; zij was de laatste tante, zij heeft het licht uitgedaan, en ze is nu herenigd met haar broers en zussen, met haar zwagers en schoonzussen, en natuurlijk met haar eigen man en haar oudste dochter, in het Grote Energieveld.

Als mijn moeder mij nu zou kunnen bellen, zou ze waarschijnlijk net als in onze vele telefoongesprekken, weer die vraag hebben gesteld die ze zo vaak stelde: ‘Weet je wie er nu weer dood is?’

Ja mam, ik weet wie er dood is. En ik zal je heel erg missen…

MENNO & NICOLE: TWEE ZIELEN, ZELFDE MISSIE

Ik zal vast iets verklappen over de laatste aflevering van Buch in de bajes IV: Rotterdam die op 30 april aanstaande wordt uitgezonden:  het nummer waarmee het allerlaatste item van deze serie wordt ondersteund, is ‘Time flies’ van de briljante band Porcupine Tree. Dat is geen willekeurige keuze (zoals geen enkele snipper muziek in Bidb een willekeurige keuze is): ‘Time flies’ staat symbool voor hoe het hele productieproces van deze serie werkelijk is omgevlógen!

Het is bijna niet voor te stellen dat het alweer bijna een half jaar geleden is dat we onze intrek namen in de Rotterdamse gevangenis De Schie. Op dat moment hadden we geen idee wat er allemaal op ons pad zou komen. We wisten niet dat onze camera door een gedetineerde gesloopt zou worden (zie aflevering 2), we wisten niet dat Nicole een paar uitgebreide interviews met jongemannen die vastzitten op de Terroristen Afdeling zou hebben, die vervolgens niet uitgezonden mochten worden (zie aflevering 4), en we wisten niet dat we een paar vurig gewenste onderwerpen in vervulling zouden zien gaan, zoals een gesprek met iemand die levenslang heeft (zie aflevering 1), meegaan met een gevangene op begeleid verlof (aflevering 5 aanstaande donderdag), en het volgen van iemand die een enkelband om krijgt (aflevering 7 en 8). Dat is waarom het maken van Buch in de bajes elke keer zo’n fantastisch avontuur is: omdat Menno en Nicole het altijd hebben aangedurfd om de controle compleet los te laten en gewoon te zien wat er gaat gebeuren. Er is geen script, geen scenario, geen draaiboek, er is alleen maar oprechte interesse en nieuwsgierigheid en een ongekende drive om een aantal maanden lang zoveel mogelijk vast te leggen van die fascinerende wereld binnen de gevangenismuren (en dit seizoen deels ook daarbuiten). Dat resulteert in een enorme stapel disks met zo’n 100 uur materiaal. Aan mij dan de schone taak om daar 8 afleveringen van 45 minuten uit samen te stellen. Een groot voorrecht en geweldig om te doen.

OVER DE DOOD HEEN

Wat we in het begin ook niet wisten, was hoe er gereageerd zou worden op Nicole in de rol van Menno. Al snel werd duidelijk dat de meeste gedetineerden in de Rotterdamse P.I. veel respect hadden voor Menno en het prachtig vonden dat Nicole in zijn voetsporen is getreden. In de serie zijn daar ook een paar voorbeelden van terug te zien. Komende donderdag is er bijvoorbeeld een man die een kunstwerk voor Nicole heeft gemaakt vol symbolen die verwijzen naar deze transitie.
Wat ik ook tekenend vond was een fragment van het gesprek dat Nicole had met een gedetineerde, een stukje dat uiteindelijk de uitzending niet haalde, maar in dit kader veelzeggend is.
Man: ‘Als je man nu hier was, zat hij gewoon op de box hier in mijn cel te praten en grappen te maken. Ja, dat was hem. Maar ook al is hij er nu niet, hij is er wel. Weet je, je hoeft hem niet te zien, maar hij is het wel eens met waar we over praten.’
Nicole: ‘Dat zie jij goed.’
Man: 'Dat vind ik mooi van jou, jij heb het toch doorgezet, weet je.’
Nicole: ‘Daarmee wil ik hem voort laten leven.’
Man: ‘Niet alle vrouwen zijn zo, weet je. Misschien had een andere vrouw haar man na twee weken vergeten. Die man is dood en ze hebben zo een ander.’

Dit fragment zegt natuurlijk minstens zoveel over de wereld waar deze man in leeft als over Menno en Nicole, maar wat hij zegt over Menno’s aanwezigheid zonder dat hij er fysiek was, slaat de spijker op zijn kop. Zo voelde het tijdens het hele proces: we wisten heel goed hoe hij op bepaalde dingen zou reageren, en welke keuzes hij zou maken, waardoor hij over de dood heen ook op deze serie een enorme stempel heeft gedrukt.

IN DE GEEST VAN MENNO
Al meteen tijdens de eerste uitzending werd op Twitter duidelijk dat de 1,3 miljoen kijkers dat herkenden en aanvoelden. Een greep uit de tsunami aan reacties:

- Respect! Zonder Menno en dan toch zorgen dat het voelt alsof hij er ook bij is… Haar doel is bereikt.

- Stoere Nicole. Top uitzending! Wat zal Menno trots op haar zijn.
- Respect voor Nicole Buch. 100% in de geest van Menno gemaakt.
- Je krijgt toch een beetje het idee dat Menno nog niet helemaal dood is, maar nog meedoet in Buch in de bajes.
- Klinkt het raar als ik zeg dat je niet in de gaten hebt dat Menno de vragen niet stelt maar Nicole ?
- Wij kijken weer! Menno kijkt ook vanaf zijn wolk mee!

- Mevrouw Buch doet het net zo goed als meneer, wat een prachtvrouw!
- Ik mis je Menno, maar zo mooi dat je vrouwtje dit voortzet.
- Nicole, je bent een ware opvolger. Menno zou trots op je zijn.

- Respect, mooi, in de lijn van Menno. Twee zielen, zelfde missie, lijkt me.

PUUR OP INTUÏTIE
Persoonlijk vind ik nog het allerstoerst van Nicole dat als je naast haar naar de uitzending zit te kijken en ze volgt de reacties op Twitter, ze niet bovenstaande tweets voorleest, maar hard lachend juist zo eentje als deze: 

“Sorry, maar ik vind er echt geen reet aan.”
Dat is haar geheim: ze doet het gewoon, puur op intuïtie, en iedereen moet er vervolgens maar van vinden wat hij ervan vindt. Dat voelt het overgrote deel van de kijkers haarfijn aan: het is haar niet te doen om alle bijval en waardering, hoe geweldig en eervol ook, maar om het erfgoed van haar grote liefde levend te houden. Daar is ze met vlag en wimpel in geslaagd.